موضوع : <-PostCategory->

امر به معروف و نهی از منکر
معروف و منکر

معروف در لغت، به معنای شناخته شده و منکر به معنای ناشناخته و نادانسته آمده است. امّا در اصطلاح معروف به کار و حالتی گفته می‌شود که خوب بودن آن از نظر شرع و یا عقل به اثبات رسیده باشد، و منکر کاری است که از نظر شرع یا عقل، زشت و ناپسند تشخیص داده شود. در واقع، معروف کاری است که انجام آن ترجیح داشته باشد و منکر کاری است که انجام ندادن آن بهتر است.
تفاوت امر به معروف و نهی از منکر با ارشاد و نصیحت

گاهی امر به معروف و نهی از منکر، با ارشاد و نصیحت به یک معنی می‌آید؛ ولی واقعیت آن است که نصیحت و ارشاد، بیشتر جنبه دلسوزی و اندرز و تعلیم و موعظه دارد و همراه با وفق و مداراست، ولی امر به معروف و نهی از منکر به صورت تکلیف و دستوری از سوی شرع مقدس است.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

پیامبر خدا در بیان اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر می‌فرمایند: «امتم همواره در خیر و نیکی خواهند بود، مادامی‌که امر به معروف و نهی از منکر و تعاون بر نیکی کنند؛ ولی اگر چنین نکنند، برکات از آن‌ها گرفته، بعضی از آن‌ها بر بعضی دیگر مسلط می‌شوند؛ در حالی که نه در زمین و نه در آسمان یار و یاوری ندارند.»

امیر بیان علی علیه السلام نیز در اهمیت این موضوع می‌فرمایند: «تمام اعمال نیک و حتی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همچون قطره ای است در مقابل دریایی پهناور». ایشان در بیان دیگری می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید؛ زیرا در آن صورت، اشرار و ستمگران بر شما مسلط خواهند شد. آن گاه هرچه دعا کنید، دعای شما مستجاب نخواهد شد.»
امر به معروف و نهی از منکر ضامن اجرای دین

یکی از راه‌هایی که ضامن اجرای احکام دینی است، عمومی‌شدن امر به معروف و نهی از منکر در جامعه است. در فرهنگ اسلام، افراد جامعه همانند سرنشینان یک کشتی هستند. چنانچه یکی از آن‌ها بخواهد دیواره کشتی را سوراخ کند، همگی وظیفه دارند که مانع او شوند وگرنه همه آن‌ها غرق خواهند شد. امام باقر علیه السلام این فریضه الهی را ضامن اجرای واجبات می‌دانند و می‌فرمایند: «به وسیله امر به معروف و نهی از منکر، واجبات به پا داشته می‌شود و راه‌ها امن و کسب‌ها حلال و ظلم‌ها دفع و زمین آباد می‌شود. دشمنان به قبول انصاف وادار می‌شوند و کارها روبه راه می‌شود.»
امر به معروف و نهی از منکر و سلب آزادی!

برخی به اشتباه امر به معروف و نهی از منکر را موجب سلب آزادی افراد و دخالت در امور شخصی دیگران، یا عامل ایجاد اعمال خشونت آمیز می‌دانند. حال آنکه فلسفه امر به معروف و نهی از منکر، احیای احکام الهی، کنترل جامعه و جلوگیری از هرج و مرج است.

اگر امر به معروف و نهی از منکر با شرایط تعیین شده در احکام دینی به اجرا در آید، هیچ گاه با آزادی‌های فردی و سلب امنیت افراد منافات نخواهد داشت.
آمر عامل
چه خوب است امر کننده به معروف، خود نیز عمل کننده به آن باشد. نقل شده است که زنی فرزند خود را خدمت حضرت علی علیه السلام آورد تا ایشان آن کودک را از خوردن خرمای زیاد نهی کند. حضرت به آن زن فرمودند که فردا مراجعه نماید. روز بعد حضرت علی علیه السلام رو به کودک نموده، فرمودند: «خرما نخور». آن زن بسیار تعجب کرد و پرسید که این سخن را دیروز نیز می‌توانستید بفرمائید! حضرت فرمودند: من خود روز گذشته خرما خورده بودم و نخواستم از کودک ترک کاری را بخواهم که خود انجام داده بودم.
نقش منکرات در از دست دادن نعمت‌های الهی

قرآن کریم یکی از دلایل نابودی تمدن‌ها را رواج منکرات و زشتی در جامعه می‌داند. در آیه ۲۱ سوره مؤمن آمده است: «آیا مردم در روی زمین سیر نمی‌کنند تا عاقبت کار پیشینیان خود را ببینند. و آنان که بسیار از اینان قوی تر و اثر وجودشان بیشتر بود، سرانجام خداوند [آنان را [به کیفر گناهان بگرفت و از قهر و انتقام خداوند هیچ کس نگه دارشان نبود.»
خوش رویی در امر به معروف و نهی از منکر

قرآن کریم، در سوره آل عمران، آیه ۱۵۹، در بیان اخلاق نیک پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، در دعوت مردم به دین مبین اسلام می‌فرماید: «از رحمت‌های خداوند نسبت به تو این است که تو را مهربان و خوش خوی گردانید. که اگر تندخو و سخت دل بودی، مردم از گرد تو پراکنده می‌شدند.»

چه زیباست اگر این سیره نیکوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم الگوی همه افراد در اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر باشد.
امر به معروف و نهی از منکر از بین برنده فسق
امر به معروف و نهی از منکر موجب محکم شدن پایه‌های اقتدار جامعه اسلامی‌می‌شود و فسق و فجور را از ریشه قطع می‌کند. حضرت علی علیهماالسلام در این باره می‌فرمایند: «کسی که امر به معروف کند، در واقع پشت و تکیه گاه مؤمنین را محکم و استوار می‌گرداند. و کسی که نهی از منکر می‌کند؛ بینی فاسقان را با این عمل به خاک ذلت می‌مالد.»
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

علی علیه السلام امر به معروف و نهی از منکر را دو صفت از صفات الهی می‌شمارند و می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات خداوند سبحان هستند، این دو قطعا نه مرگ انسان را نزدیک می‌کنند و نه از رزق و روزی انسان می‌کاهند.»

حضرت امام رضا علیه السلام نیز در این زمینه می‌فرمایند: «وقتی امت من از امر به معروف و نهی از منکر شانه خالی کردند و آن را به یکدیگر واگذار کردند، حتما بدانند که با هلاکت و عذاب الهی روبه رو خواهند شد.»
سلامت فرد، سلامت جامعه
دین اسلام که سعادت بشر را عهده دار است، احکام زندگی اجتماعی او را نیز در نظرگرفته است، و گاه به احکام اجتماعی بیشتر از احکام فردی توجه کرده است. اسلام بر این نکته نیز تاکید دارد که سلامت فرد از سلامت جامعه جدا نیست. بنابراین، با طرح نظارت عمومی، یا امر به معروف و نهی از منکر، امید به آینده ای درخشان و به دور از فساد را در دل‌ها می‌پروراند و ترک این دو امر مهم را موجب گرفتاری مردم می‌داند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این باره می‌فرمایند: «هر زمان که امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند، پس منتظر بلاهای الهی باشند.»
مصادیق منکرات
منکر را نمی‌توان منحصر در مصادیق خاص دانست. آنچه در فرهنگ قرآن به عنوان منکر شناخته است، کفر، نفاق، دوستی با بیگانگان، سستی در دفاع از حق، تفرقه افکنی و... است. از این رو همان گونه که بدحجابی منکر است، تضعیف دولت اسلامی، ناامید کردن مردم، تلقین روحیه بی تفاوتی در مردم نیز از مصادیق منکراند. و باید از آنها اجتناب کرد.
آمر به معروف، طبیب روح
گاه برخی از انجام دهندگان کارهای منکر، همانند بیماران، احتیاج به مراقبت‌های مداوم دارند و آمرین به معروف باید، مانند یک طبیب، شخص را تا ترک منکر همراهی نمایند. روش برخورد فرد ناهی از منکر نیز بسیار مهم است. چه بسا یک برخورد اشتباه موجب اصرار بر منکر شود. در سیره عملی ائمه معصومین علیهماالسلام موارد ظریف بسیاری، در این زمینه، دیده شده است. به عنوان نمونه، وقتی امام حسن و امام حسین علیهماالسلام ، در کودکی، دیدند که پیرمردی در وضو گرفتن دچار اشتباه است، او را به عنوان داور برای خود انتخاب کردند که بگوید: وضوی کدامیک از آنها صحیح است. آن‌ها با این روش، پیرمردی را متوجه اشتباهش نمودند.
راه حلی برای جلوگیری از ارتکاب منکرات

یکی از راه‌های جلوگیری از شیوع منکرات، ترویج فرهنگ نماز است. در سوره عنکبوت، آیه ۴۵، آمده است: (اِنّ الصّلوةَ تَنْهی عَنِ الفَحْشاءِ و المُنْکَر). نمازگزار به دلیل اینکه در طول روز، در برابر خدا می‌ایستد و با او سخن می‌گوید، هنگام ایجاد زمینه گناه، خداوند را حاضر می‌بیند و از انجام گناه دور می‌شود.
گفتار همراه با رفتار
در انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر، علاوه بر هدایت زبانی شایسته است که رفتار و عمل شخص، الگویی شایسته بر این معنا باشد. امام صادق علیه السلام دراین باره می‌فرمایند: مردم را با اعمالتان (به خیر) دعوت کنید و (فقط) با زبان مردم را دعوت نکنید.
موانع پذیرش امر به معروف و نهی از منکر
گاه بعضی از افراد از پذیرش سخن حق سرباز می‌زنند و تسلیم حقیقت نمی‌شوند. در نپذیرفتن حقیقت،چند چیز دخالت دارد: گاهی جهل و نادانی شخص، مانع از قبول حقیقت می‌شود؛ دیگر خودبینی فرد است که هرچه بیشتر شود، به تکبر و خود بزرگ بینی می‌انجامد و واضح است که شخصی که خودپرست باشد، عیب خویش را برنمی‌تابد.
وصیت امام حسین علیه السلام
امام حسین علیه السلام در ضمن وصیت خود به برادرش، محمّد حنفیه، فرمودند: «من برای راحت طلبی و خوشگذرانی خروج نکردم و نه از روی ستم و نه به منظور فساد؛ بلکه مقصود من اصلاح و نجات دادن امت از انحراف است. من می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم.»
شیوه عملی حضرت ابراهیم علیه السلام در نهی از منکر
حضرت ابراهیم علیه السلام وقتی در یک حرکت انقلابی، بت‌ها را شکستند و تبر را بر دوش بت بزرگ گذاشتند، خواستند با این کار مردم را به تفکر وادار کنند. ایشان با این کار، منکر بودن و زشتی کار بت پرستان را به آن‌ها گوشزد نمودند و با این حرکت، تفکر غلط بت پرستی را نابود کردند.
امر به معروف و نهی از منکر در کلام امام خمینی رحمه الله
امام خمینی رحمة اللّه علیه در وجوب فریضه امر به معروف و نهی از منکر می‌فرمایند: «... امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمین واجب است. جلوگیری از منکرات بر همه مسلمین واجب است. شما و ما موظفیم که همه، در تمام اموری که مربوط به دستگاه‌های اجرایی است، امر به معروف کنیم و اگر اشخاصی پیدا می‌شوند که خلاف می‌کنند، معرفی کنیم به مقاماتی که برای جلوگیری مهیا هستند و مشکلات را هم تحمل کنیم.»
جلوگیری از انحراف و منکرات وظیفه همه مردم
امام خمینی رحمه الله می‌فرمایند:«امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که برهمه کس واجب است. یک چیزی نیست که بر یکی واجب باشد و بر دیگری نه. همه ما مکلفیم (که) همان طور که مکلّفیم خودمان را حفظ کنیم و خارج کنیم از ظلمت به نور، مکلف هستیم دیگران را همین طور دعوت کنیم.... اگر انسان دید معصیت خدا می‌شود، باید جلوش را بگیرد. نگذارید معصیت خدا بشود.»
پدیدآورنده: مهدی اسماعیلی
منبع:http://www.hawzah.net

درس‌هایى از فروع دین (۵)سیماى امر به معروف و نهى از منکر
امر به معروف و نهى از منکر، دو برنامه مهم اسلام و از اقسام فروع دین است. قرآن کریم و پیشوایان معصوم از این فریضه الهى بسیار سخن گفته و مسئولیت ما را روشن ساخته اند. نه تنها دین اسلام، بلکه دیگر ادیان آسمانى نیز بیشترین برنامه‌هاى تربیتى خود را از این طریق به اجرا در آورده اند. بنابر این، امر به معروف و نهى از منکر، عمرى به درازاى تاریخ دارد. امام باقر(ع) مى فرماید: امر به معروف و نهى از منکر، راه پیامبران و شیوه نیکو کاران است ۱٫

در زمان‌هاى گذشته، در بسیارى از کشورهاى اسلامى، با الهام گرفتن از این دستور اسلام، تشکیلاتى مخصوص مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئولیت‌هاى اجتماعى به نام (اداره حِسبه) [نیروى انتظامى و اداره آگاهى ] وجود داشته که مأموران آن به نام (مُحْتَسب) یا آمرین به معروف خوانده مى شدند. این افراد مأمور بودند با همکارى دیگران با هرگونه فساد و ظلم مبارزه کنند و مردم را به کارهاى نیک و پسندیده تشویق نمایند.

امروزه در ایران اسلامى، ستاد اجرایى امر به معروف و نهى از منکر، رسماً عهده دار انجام این وظیفه است.

در باره مفهوم و گستره امر به معروف و نهى از منکر، اهمیت، شرایط، شیوه‌ها و پیامدهاى مهم آن بحث‌هایى مطرح است که در این شماره متناسب با سطح معلومات مشترکین مقطع راهنمایى و رعایت اختصار، به گوشه‌هایى از آن مى پردازیم.
واژه شناسى

امر; یعنى فرمان، و نهى; یعنى باز داشتن. معروف; یعنى شناخته، خوب، و منکر; یعنى ناپسند، نارو، زشت و ناشناخته.

یکى از لغت شناسان مى گوید: (معروف، نامى کلّى است و هر چیزى را که به عنوان اطاعت خدا و نزدیکى به او و یا نیکى به مردم شناخته شود، شامل مى شود، و هر چیزى که شارع [خدا و قانون گذار] آن را زشت شمارد و حرام بداند، منکر است. )۲

راغب اصفهانى مى گوید: (معروف، کارى است که عقل و دین، خوب بودن آن را پذیرفته باشند و منکر کارى است که در نظر عقل و دین، ناپسند و زشت به شمار آید. )۳
گستره معروف و منکر
معروف و منکر، محدود به امورى جزیى نیستند و دایره وسیعى دارند; معروف همه کارهاى خوب، و منکر همه کارهاى بد را شامل مى شود.

در فرهنگ دین و نگاه عقل، بسیارى از کارها معروف اند ; مانند: نماز و سایر فروع دین، راست گویى، وفاى به عهد، صبر و شکیبایى، دستگیرى از مستمندان، عفو، امید، انفاق در راه خد، صله رحم، احترام به پدر و مادر، سلام کردن، اخلاق نیک، ارج نهادن به علم، رعایت حقوق هم نوعان، همسایگان، دوستان، رعایت پوشش اسلامى، پاکیزگى و بهداشت عمومى، میانه روى در هر کار و ده‌ها نمونه دیگر.

در مقابل، بسیارى از کارها نیز منکر شناخته شده اند; مانند: ترک نماز، روزه خوارى، حسدورزى، بخل، دروغ، تکبر، غرور، نفاق و دورویى، تجسس، شایعه پراکنى، سخن چینى، هواپرستى، ناسزا گویى، دعوا کردن، ایجاد ناامنى، تقلید کورکورانه، خوردن مال یتیم، مزاحمت‌هاى تلفنى، خلاف‌هاى صوتى و تصویرى و اینترنتى، دفاع از ظلم و ظالم، گران فروشى، ربا خوارى، رشوه گیرى، کم کارى، نادیده گرفتن حق هم کلاسى یا معلم، پایمال کردن حقوق فردى و اجتماعى و غیر آن.
در نگاه اسلام، حتى دعوت به دین حق، تلاش در راه ایجاد حکومت حق براى اجراى عدالت، ایثار جان و مال در راه خدا و مبارزه با متجاوزان، از موارد مهم امر به معروف و نهى از منکر به شمار مى رود.
بنابر این، امر به معروف ; یعنى فرمان به هر چه کار خوب، و نهى از منکر; یعنى بازداشتن از هر چه زشتى است.
اهمیت امر به معروف و نهى از منکر
همان طور که یک باغ بزرگ با رعایت شرایط و رسیدگى به نیازهاى اساسى مرحله (داشت); از قبیل: آبیارى به موقع، تأمین کود، هرس شاخ و برگ‌هاى اضافى، مبارزه با حشرات موذى، گیاهان انگلى، علف‌هاى هرز و ده‌ها آفت دیگر دوام مى یابد و ثمر بخش مى گردد، اجرا و تداوم برنامه‌هاى اسلام و درخشش استعدادهاى انسانى و نیز رسیدن به رشد و کمال، در صورتى ممکن خواهد بود که شرایط مناسب فراهم شده و موانع و آفت‌هاى مختلف فردى و اجتماعى نابود گردد. از این رو خداى دانا و توانا در قالب دو دستور مهم اجتماعى; یعنى امر به معروف و نهى از منکر، به هر مرد و زنى حق نظارت بر همگان را عطا کرده و آنان را موظف مى داند با نظارت دقیق بر محیط و مراقبت از اعمال خود و هم نوعان و مبارزه با زشتى‌ها و نادرستى ه، روح و روان و پیکره اجتماع را از گرفتار آمدن به انواع بیمارى‌ها و فرو رفتن در هرزگى محفوظ دارند.

در قرآن کریم آمده است: (بعضى از مردان و زنان مؤمن بر بعض دیگر ولایت دارند، امر به معروف مى کنند و از زشتى باز مى دارند. )۴

حضرت على(ع) در مقایسه این دو واجب الهى با سایر برنامه‌هاى اسلام مى فرماید: (همه کارهاى نیک و جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهى از منکر، چون دمیدنى است به دریاى پهناور و پر موج. )۵

پیامبر گرامى اسلام (ص) در تمثیلى زیب، پیکره اجتماع را به کشتى تشبیه کرده و مى فرماید: (اگر یکى از افرادِ سوار بر کشتى ادعا کند که من در کشتى حق دارم، لذا مى توانم آن را سوراخ کنم و مسافران دیگر او را از این کار باز ندارند، موجب هلاکت همگان خواهد شد، زیرا غرق شدن کشتى، هلاکت همگان را در پى دارد و اگر دیگران بى تفاوت نباشند و او را از این عمل باز دارند، هم خود و هم او را نجات خواهند داد. )۶

نکته قابل ذکر این که اسلام امر به معروف و نهى از منکر را تنها در مورد انسان‌ها مطرح نمى کند، بلکه در مورد حیوانات نیز آن را مهم مى شمارد. امام صادق(ع) نقل مى کند: (در میان بنى اسرائیل پیر مردى عابد در حالى که به نماز ایستاده بود، چشمانش به دو پسر بچّه افتاد که پرهاى خروسى را مى کندند. عابد بى آن که آنان را از این کار باز دارد، به عبادت خود ادامه داد. در آن حال خداوند به زمین دستور داد که بنده ام را در خود فرو بر. )۷

در اصل هفتم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران آمده است:
(در جمهورى اسلامى ایران، دعوت به خیر، امر به معروف و نهى از منکر، وظیفه اى است همگانى و متفاوت، بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون تعیین مى کند. )

حضرت على(ع) مى فرماید: (خداوند به حضرت شعیب پیام داد که من از بین قوم تو یکصد هزار نفر را به هلاکت مى رسانم، چهل هزار نفر از تبهکاران و شصت هزار نفر از خوبان آنها; شعیب گفت: خدایا! آن چهل هزار نفر که تبهکارند، اما چرا خوبان را به هلاکت مى رسانى؟ فرمود: براى این که آنان در مقابل گناه کاران بى تفاوت بودند و آن جا که من خشمگین مى شدم خشمگین نشدند; یعنى گناهان را دیدند، لکن نهى از منکر نکردند.)۸
شرایط امر به معروف و نهى از منکر
اسلام شناسان و مراجع معظم تقلید، شرایطى را براى امر به معروف و نهى از منکر بیان کرده اند که در این جا هر یک از آن شرایط را با توضیح مختصرى بیان مى کنیم.
۱ ـ شناخت معروف و منکر۹

مهم ترین شرایط انجام درست امر به معروف و نهى از منکر، شناخت معروف‌ها و منکرها و شرایط و شیوه‌هاى آن است. اگر کسى معروف و منکر را نشناسد، نمى تواند دیگران را به انجام کارى دعوت و یا از آن باز دارد. از قدیم گفته اند: خفته را خفته کى کند بیدار!

یک پزشک معالج زمانى مى تواند به درمان بیمار بپردازد که درد را بشناسد و به نوع و ریشه‌هاى آن آگاه باشد. استاد شهید مرتضى مطهرى(ره) در باره لزوم شناخت معروف و منکر مى فرماید: آیا (من و شما مى فهمیم که امر به معروف و نهى از منکر چیست و چگونه باید انجام شود؟ تا حالا که امر به معروف و نهى از منکرهاى ما در اطراف دگمه لباس و بند کفش مردم بوده است [در باره] موى سر و دوخت لباس مردم بوده است! …منکر چه مى شناسیم که چیست! ما گاهى معروف‌ها را به جاى منکر مى گیریم و منکرها را به جاى معروف… چه منکرها که به نام امر به معروف و نهى از منکر به وجود نیامد. آگاهى و بصیرت مى خواهد… دانایى، روان شناسى و جامعه شناسى مى خواهد تا انسان بفهمد که چگونه امر به معروف و نهى از منکر کند; یعنى راه معروف را تشخیص دهد، ببیند معروف کجاست، منکر را تشخیص بدهد، ریشه منکر را به دست بیاورد، [ بداند] از کجا منکر سرچشمه مى گیرد. از این رو ائمه ما فرموده اند: جاهل بهتر است امر به معروف و نهى از منکر نکند، چرا؟… چون جاهل هنگامى که امر به معروف و نهى از منکر مى کند مى خواهد بهتر کند بدتر مى کند و چقدر در این زمینه مثال‌ها زیاد است.)۱۰

البته این که ائمه فرموده اند: جاهل بهتر است امر به معروف و نهى از منکر نکند، براى آگاهى دادن به خسارت‌هاى ناشى از برخوردهاى جاهلانه است، نه این که تکلیف امر به معروف و نهى از منکر از جاهل ساقط است. علم و شناخت در موضوع مورد نظر، مانند طهارت براى نماز است که شرط آن به شمار مى رود و باید آن شرط را به دست آورد.

نتیجه آن که، هر یک از ما مسلمانان وظیفه داریم در راستاى تبلیغ احکام نورانى اسلام و جلوگیرى از منکرات و کژروى ه، اول، بدانیم چه چیزهایى معروف و چه چیزهایى منکرند و ثانی، شیوه‌هاى مناسب را براى باز گرداندن خطا کاران از بى راهه‌ها باز شناسیم تا از آفات اقدامات جاهلانه در امان بمانیم.
۲ ـ احتمال تأثیر

دومین شرط از شرایط امر به معروف و نهى از منکر، احتمال تأثیر است. همان طور که قبلاً گفتیم، امر به معروف و نهى از منکر کارى بیهوده و بى هدف نیست، برنامه اى است حساب شده با مقررات خاص و شرایط ویژه. اهمیت این وظیفه همگانى به حدى است که خداوند بزرگ اجراى آن را حتى در صورت گمان قوى به تأثیر نداشتن امر به معروف و نهى از منکر، واجب مى داند. از این رو مراجع بزرگ تقلید فرموده اند: (حتى اگر احتمال زیاد دهیم که امر به معروف و نهى از منکر در جایى اثر ندارد، وجوب آن ساقط نمى شود; پس اگر گمان کنیم که اجراى آن تأثیر گذار است، واجب است به آن عمل کنیم. )۱۱

حتى برخى از کارشناسان علوم اسلامى معتقدند که به بهانه تأثیر نداشتن امر به معروف و نهى از منکر نمى توان دست روى دست گذاشت و این فریضه را رها کرد، بلکه هر فردى باید در پى تأثیر امر به معروف و نهى از منکر باشد و هر جا با شکست مواجه شد، آن را ریشه یابى کند و علل آن را بشناسد و بر طرف نماید. ۱۲

در باره شرط (احتمال تأثیر) توجه به این نکته ضرورى است که گاهى ممکن است تکرار یک سخن و ادامه امر و نهى، در کسى اثر داشته باشد یا باعث دست برداشتن خطا کار از عمل زشتش در آینده باشد. همچنین ممکن است امر و نهى باعث شود خطا کار عمل زشت خود را دیرتر انجام دهد، یا احتمال دهیم مقدارى از گناهش بکاهد، یا گناه بزرگ را به گناه کوچک تبدیل کند، در همه این موارد انجام امر به معروف و نهى از منکر واجب است.
۳ ـ ضرر و زیان نداشتن

شرط دیگر امر به معروف و نهى از منکر، ضرر و زیان نداشتن است. این فریضه الهى، پیامدهاى مهم و ارزشمندى دارد، بنابر این اگر به شکل صحیح و خوب اجرا نشود و یا زیان بار باشد، نمى تواند یک امر خدایى به شمار آید، چرا که با هدف آن سازگار نیست; ممکن است کسى را بخواهیم امر به معروف یا نهى از منکر کنیم، اما از یک کار زشت یا ناپسند کمک بگیریم; مثلاً او را بترسانیم یا ناسزا بگوییم. قطعاً این گونه امر به معروف و نهى از منکر، درست نیست، زیرا نه تنها با این کار، فردى را ارشاد نکرده ایم، بلکه ممکن است او را به دین بدبین کنیم.

استاد شهید مرتضى مطهرى(ره) با اشاره به این که وجوب امر به معروف و نهى از منکر تا جایى است که مفسده و فتنه اى نداشته باشد، مى نویسد:

(ممکن است من گاهى امر به معروف و نهى از منکر بکنم، بخواهم خدمتى به اسلام بکنم، ولى همین امر به معروف و نهى از منکر من… مفسده اى براى اسلام به وجود آورد که آن مفسده از این خدمتى که من از این راه به اسلام مى کنم، بیشتر است. بسیارند افرادى که نهى از منکر مى کنند، ولى نه تنها نتیجه اى نمى گیرند; بلکه با نهى از منکرشان آن کسى را که نهى از منکر مى کنند، به کلى از دین برى [و بیزار] مى کنند. )۱۳

البته باید توجه داشت که منظور از ضرر و زیان نداشتن، ضرر و زیان شخصى نیست که بگوییم این فریضه به شرطى واجب است که خطر و خسارتى براى جان و مال و آبروى امر کننده به معروف و نهى کننده از منکر نداشته باشد. هر چند که ضرر و زیان شخصى هم در آن حایز اهمیت و قابل بررسى است.

امام خمینى(ره) ضمن اشاره به این که هرگونه ضرر جسمى موجب سقوط این تکلیف نیست، ۱۴ مى فرماید: باید دید در قبال این امر و نهى چه به دست مى آید و چه از دست مى رود… در صورتى که حفظ شعائر دین و از بین بردن گمراهى، نیازمند خون باشد، نه تنها از اموال گذشتن که جانبازى نیز در چنین شرایطى واجب است ۱۵٫

شهید مطهرى(ره) نیز با تأکید بر این نکته مى فرماید:

(ببین در چه موضوعى مى خواهى امر به معروف و نهى از منکر کنى؟ یک وقت موضوع کوچکى است; مثلاً کسى کوچه را کثیف مى کند، پوست خربزه را مى اندازد در کوچه که نباید بیندازد، شما این جا باید نهى از منکر کنید… حالا اگر شما براى نهى از منکر کردن در چنین مسئله اى به خاطر پوست خربزه در کوچه انداختن بدانید یک فحش ناموسى به شما مى دهد، در این صورت این کار آن قدر ارزش ندارد که شما یک فحش ناموسى بشنوید. یک وقت هم هست …مى بینید قرآن به خطر افتاده است… وضعیت در سرحدّ به خطر افتادن قرآن و اصول قرآنى است، در سرحد به خطر افتادن عدالت است، آیا در این جا مى گویى امر به معروف نکن، حرف نزن، نهى از منکر نکن، که اگر این را بگویم جانم در خطر است، آبرویم در خطر است؟!)۱۶

این که در قرآن و حدیث، این همه از ارزش و پاداش استقامت و جانبازى در راه خدا و امر به معروف و نهى از منکر سخن به میان آمده، خود تأییدى است بر این که در راه اجراى این وظیفه الهى در موارد بسیار مهم و حیاتى، باید به استقبال خطر و سختى‌ها رفت.
۴ ـ ادامه گناه

همان طور که برخى از بیمارى ه، سطحى و زود گذرند و بعضى هم به دلیل قوى بودن بیمار در برابر میکروب ه، بدون نیاز به مصرف دارو، خود به خود از بین مى روند، در بین خطاکاران نیز چنین افرادى هستند که ممکن است به دلیل ضعف ایمان و یا بر اثر اتفاق و غفلت، خطایى را مرتکب شوند; ولى بلافاصله وجدانشان آنها را سرزنش کند، یا از هدایت‌هاى الهى بهره مند گردند و دست از کجروى بردارند.

بدیهى است که این قبیل افراد نیازى به امر و نهى ندارند و چه بسا اجراى امر به معروف و نهى از منکر در مورد آنان، به نوعى عیب جویى، آبروریزى و نمک بر زخم پاشیدن باشد که خود گناه بزرگى است.

بنابر این، عمل به این مسئولیت اجتماعى زمانى واجب است که شخص بر انجام گناه اصرار بورزد و خود در صدد اصلاح و بازگشت به راه راست بر نیاید.

مراتب امر به معروف و نهى از منکر

همان طور که یک پزشک براى درمان بیماران مختلف از یک نسخه استفاده نمى کند و متناسب با نوع بیمارى و وضعیت روحى و جسمى هر بیمار، نسخه اى را تنظیم مى کند و براى درمان برخى افراد که به بیمارى شدید و سختى گرفتارند، آخرین راه را عمل جراحى مى داند، در اجراى امر به معروف و نهى از منکر نیز از برنامه‌ها و راه‌هاى گوناگون استفاده مى شود.

اسلام شناسان براى مبارزه با زشتى ه، سه مرحله را یادآور شده اند:

۱ ـ انکار قلبى; ۲ ـ اقدام زبانى; ۳ ـ اقدام عملى.

استاد مطهرى(ره) در توضیح هر یک از مراتب فوق توضیحاتى دارد که با هم مرور مى کنیم:
الف) انکار قلبى

فقها و دانشمندان گفته اند: (اولین درجه و مرتبه نهى از منکر، هَجر و اعراض است; یعنى وقتى شما فرد یا افرادى را مى بینید که مرتکب کارهاى زشتى مى شوند، براى این که او را از کار زشتش باز دارید، از او اعراض مى کنید; یعنى با او قطع رابطه مى کنید; به عنوان مثال شخصى رفیق و دوست شماست، با یکدیگر صمیمى و محشور و معاشر هستید، روابطتان با یکدیگر دوستانه است، رفت و آمد دارید، با هم گرم مى گیرید، مسافرت مى روید، اما یک وقت اطلاع پیدا مى کنید که همین رفیق و دوست صمیمى شما دچار فلان عمل زشت شده است، یکى از درجات و مراتب امر به معروف و نهى از منکر و در واقع یکى از اقسام تنبیه که باید در مواردى اجرا شود این است که شما به او سردى نشان دهید، بى اعتنایى کنید و آن صمیمیتى را که سابقاً به او نشان مى دادید بعد از این نشان ندهید; این خود، نوعى تنبیه است. )۱۷

امیر مؤمنان على(ع) مى فرماید: (پیامبر خدا به ما دستور داد تا در مقابل گناه کاران با چهره‌هاى در هم کشیده و اخمو روبرو شویم. )۱۸
ب) اقدام زبانى

شهید مطهرى(ره) مى فرماید: (درجه دومى که ذکر کرده اند، مرحله زبان است; یعنى گاهى شخصى که عمل زشتى را مرتکب مى شود، به دلیل جهالت و نادانى اوست، تحت تأثیر یک سلسله تبلیغات قرار گرفته است، احتیاج به مربى دارد، احتیاج به‌هادى و راهنما و معلم دارد تا آگاه شود و باز گردد. این مرحله نیز، یک درجه از نهى از منکر است; به این معنا که با زبانمان او را به ترک آن عمل قانع کنیم. )۱۹

ج) اقدام عملى

استاد مطهرى(ره) مى فرماید: (مرحله سوم، مرحله عمل است. گاهى شخص خطاکار به گونه اى است که نه اِعراض و هجران (قطع رابطه) ما بر او تأثیر مى گذارد و نه مى توانیم با منطق و بیان و تشریح مطلب، او را از منکر باز داریم; بلکه باید وارد عمل شویم. معناى وارد عمل شدن، تنها زور گفتن و کتک زدن و مجروح کردن نیست;۲۰ این کارها در آخرین مرحله انجام مى شود. حضرت على(ع) مى فرماید: (آخر الدواء الکى;۲۱ داغ کردن و به جنگ و ستیز متوسل شدن، آخرین مرحله درمان است. )

هر کار خوبى که به طور مستقیم یا غیر مستقیم براى اصلاح رفتار خطا کار و ریشه کنى فساد انجام مى پذیرد; مانند به خود پرداختن، خود را الگوى او قرار دادن، نشان دادن نمونه‌هاى خوب از معروف‌ها و یا اقدامات جدّى مانند آنچه براى خارج ساختن دمل‌هاى چرکین از بدن صورت مى گیرد، در ردیف اقدامات عملى قرار دارد.

نکته: در اجراى امر به معروف و نهى از منکر باید مراحل آن دقیقاً رعایت شود، بنابر این در جایى که بهره گیرى از مرتبه اول (انکار قلبى) ما را به هدف برساند و طرف مقابل را از کار زشت باز دارد، نوبت به مراتب بعد و استفاده از زبان و زور نمى رسد. همچنین ممکن است هر یک از مراتب سه گانه، خود مراتب و مراحلى داشته باشند; مانند انکار قلبى که مى توان آن را از راه‌هاى مختلفى همچون: چشم بر هم گذاشتن، چهره در هم کشیدن، برگرداندن صورت، پشت کردن، قهر کردن و ترک دوستى انجام داد.

امام خمینى(ره) در مورد استفاده از مرتبه سوم (اقدام عملى) مى فرماید: (در این صورت باید این قبیل اقدامات با اجازه امام معصوم (ع) یا جانشین او; یعنى فقیه جامع الشرایط، انجام گیرد ).۲۲ این نکته مهمى است که باید به آن توجه داشت.
آداب و شیوه‌ها در امر به معروف و نهى از منکر

امر به معروف و نهى از منکر به طور مستقیم با دین و دنیا و آبروى افراد در ارتباط است و لذا از حساسیت ویژه اى برخوردار مى باشد. همان گونه که رها کردن این واجب الهى، هلاکت بار و خطر آفرین است، اجراى آن نیز بدون رعایت حدود و توجه به شرایط و مراتب و روحیات و ظرفیت افراد، زیان بار خواهد بود.

در قرآن کریم و سیره عملى بزرگان دین و سخنان آنان، نکات بسیار مهم و ارزش مندى وجود دارد که مى توان از آنها براى انتخاب روش‌هاى صحیح امر به معروف و نهى از منکر مدد گرفت. در این قسمت به برخى از این نکات اشاره مى کنیم.
۱ ـ توجه به ظرفیت‌ها

یکى از شیعیان مى گوید: در حضور امام صادق (ع) در باره عده اى سخن به میان آمد. من به امام عرض کردم: ما از آنان بیزاریم، زیرا آنان به آنچه ما قائلیم، قائل نیستند. امام فرمود: با این که آنان دوستدار ما هستند اما به آنچه شما قائل هستید، قائل نیستند، شما از آنان بیزارید؟! گفتم: آرى. امام فرمود: اگر چنین است ما نیز از مزایایى برخورداریم که شما از آنها بى بهره اید، در این صورت آیا ما هم باید از شما بیزارى بجوییم!؟ با آنها دوستى کنید و از آنها بیزارى مجویید، زیرا بعضى از مسلمانان از اسلام یک سهم و بعضى دو سهم… و بعضى هفت سهم دارند… سزاوار نیست بر دوش آن که از اسلام یک سهم دارد به اندازه آن که دو سهم دارد، بار بگذاریم… . ۲۳

از این داستان، دو نکته مهم به دست مى آید:

۱ ـ ما نمى توانیم فردى را به دلیل پایین بودن درجه ایمانش در انزوا قرار دهیم و با او معاشرت نکنیم.

۲ ـ از هر کسى باید متناسب با درجه ایمانش انتظار داشته باشیم و بیشتر از آن بر او تحمیل نکنیم.

علاوه بر ایمان، توجه به روحیات، قدرت تحمل و میزان شوق و ذوق و حوصله افراد، در دعوت به خوبى‌ها و یا دور کردن از زشتى‌ها مهم است. ممکن است افراد سالخورده قدرت تحمل یک یا دو ساعت سخنرانى یا پند و اندرز را داشته باشند، اما نوجوانان چنین تحملى را ندارند. در روایتى آمده است: مردى به پیامبر اکرم(ص) عرض کرد: اى رسول خدا! امام جماعت ما آن قدر نماز را طول مى دهد که به سختى مى توانم نماز را بخوانم. پیامبر(ص) آن روز با حالتى عصبانى در موعظه اى فرمود: اى مردم! شم، دیگر مردمان را فرارى مى دهید. هر کس با مردم نماز مى خواند باید نماز را مختصر برگزار کند که در میان آنان مریض و ناتوان و کسى هست که به دنبال کارى است. ۲۴
۲ ـ بهره گیرى از روش‌هاى غیر مستقیم

بعضى افراد تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهاى مستقیم را ندارند، از این رو باید براى اصلاح رفتار آنان از روش غیر مستقیم استفاده کرد.

استاد شهید مرتضى مطهرى(ره) در این باره مى فرماید: (براى روش غیر مستقیم، حدیث معروفى را براى شما ذکر مى کنم، ببینید این روش چقدر مؤثر است. امام حسن و امام حسین^ در حالى که هر دو طفل بودند، به پیر مردى که در حال وضو گرفتن بود، برخورد مى کنند، متوجه مى شوند که وضوى او باطل است. این دو آقازاده که به رسم اسلام و رسوم روان شناسى آگاه بودند، فوراً متوجه شدند که از یک طرف باید پیرمرد را آگاه کنند که وضویش باطل است و از طرف دیگر اگر مستقیماً به او بگویند آقا وضوى تو باطل است، شخصیتش جریحه دار مى شود، ناراحت مى شود، اولین عکس العملى که نشان مى دهد این است که مى گوید: نخیر، همین طور درست است، هر چه بگویى گوش نمى کند، بنابر این جلو رفتند و گفتند: ما هر دو مى خواهیم در حضور شما وضو بگیریم، ببینید کدام یک از ما بهتر وضو مى گیریم… .

امام حسن(ع) یک وضوى کامل در حضور او گرفت، بعد هم امام حسین(ع). تازه پیر مرد متوجه شد که وضوى خودش نادرست بوده. بعد گفت: وضوى هر دوى شما درست است، وضوى من خراب بود. این طور از طرف اعتراف مى گیرند. حالا اگر در این جا فوراً [ و به طور مستقیم ] مى گفتند: پیرمرد! خجالت نمى کشى با این ریش سفیدت هنوز وضو گرفتن را بلد نیستى؟! مرده شور ترکیبت را ببرد، او از نماز خواندن هم بیزار مى شد. )۲۵

ایشان در چگونگى بهره گیرى از این روش مى فرماید: (اگر مى خواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف بکنید، یکى از راه‌هاى آن این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، خودتان اهل عمل و تقوا باشید. )۲۶

(این یک غفلت عظیم و اشتباه بزرگى است امروز در اجتماع ما که براى گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله و خلاصه براى زبان و مظاهر زبان، بیش از اندازه انتظار داریم… و مى خواهیم تنها با زبان و گوش همه کارها را انجام دهیم و انجام نمى شود، ناراحت مى شویم و ناله و فغان مى کنیم و مى گوییم:

گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من

آنچه البته به جایى نرسد فریاد است;

این شعر براى ما در همه زمان‌ها صادق بوده و هست. فکر نمى کنیم که ما اشتباه مى کنیم، ما بیش از اندازه از این گوش و زبان بیچاره انتظار داریم… ما با دست خود و عمل خود خوب رفتار کنی

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: